کد مطلب:49042 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » قرآن

منظور از آيات محكم و متشابه چيست؟

آيات قرآن بعضي، بعضي ديگر را تفسير مي‎كنند «اَلْقُرْانُ يُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضاً» قرآن كتاب مبين است، آشكار و آشكار كننده است. خود قرآن مي‎گويد آيات من دو گونه است: محكمات و متشابهات. آيات محكمات را آيات مادر مي‎نامد كه تعبير عجيبي است: «هُوَ الَّذي اَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ اياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْكِتابِ وَ اُخَرُ مُتَشابِهاتُ» آيه متشابه، آيه ايست كه مفهومي دارد كه آن راچند جور مي‎شود پياده كرد. آيه محكمه را فقط يك جور مي‎توان پياده كرد قرآن كه آيات محكمات را آيات مادر مي نامد يعني آيات متشابه را با كمك آيات محكمه مي شود پياده كرد. اگر آيه اي از قرآن را چند گونه بشود پياده كرد، ما حق نداريم آن را پياده كنيم مگر اينكه رجوع كنيم به ساير آيات قرآن كه با توجه به آنها خواهيم دانست كه چگونه بايد آن را پياده كرد. معني آيه متشابه اين نيست كه مجمل است يا لغتي در آن است كه معنايش را نمي دانيم، بلكه آيه متشابه يعني آيه اي كه مي شود آن را به چند گونه شبيه يكديگر توجيه كرد.
مثلاً در قرآن آياتي است راجع به مشيت مطلقة الهي كه همه چيز به مشيت الهي است. استثنا نمي‎كند. از جمله اين آيه است كه به همين معنا متشابه است:
«قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ اِنَّكَ عَلي كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ.
ديگر تأكيدي از اين بالاتر نمي‎شود: مالك اساسي همة مُلكها و قدرتها تو هستي و به هر كه ملك بدهي تو مي‎دهي و از هر كه منتزع بكني تو مي‎كني و به هر كه عزت بدهي تو مي‎دهي، از هر كه عزت بگيري و ذلت بدهي تو مي‎دهي، خير منحصراً در دست توست و تو بر همه چيز توانا هستي.
اين آيه از اين نظر متشابه است كه آن را چند گونه مي‎شود پياده كرد. همين قدر مي‎گويد كه همه چيز به مشيت الهي است و اين، دو جور ممكن است باشد، يكي اينكه در مشيت الهي هيچ چيزي شرط هيچ چيز نيست، كما اينكه بعضي همين‎طور نتيجه‎گيري غلط كرده و گفته‎اند بنابراين ممكن است تمام شرايطي كه ما آنها را شرايط عزت مي‎ناميم پيدا بشود ولي به دنبال آن به جاي عزت ذلت بيايد و ممكن است تام شرايطي كه ما آنها را شرايط ذلت مي‎ناميم حاصل شود اما پشت سر آن عزت بيايد! در سعادت دنيا و سعادت آخرت هيچ چيزي شرط هيچ چيز نيست چون همه چيز به مشيت الهي است! در نتيجه ممكن است يك قومي يا يك فردي در دنيا به سعادت كامل نائل بشود بدون هيچ مقدمه‎اي، يا به بدبختي كامل برسد بدون هيچ مقدمه‎اي و يا در آخرت يك قومي به اعلي علّيّين برده شوند بدون هيچ شرط و مقدمه‎اي و قوم ديگري در قعر سجّين فرو بروند بدون هيچ مقدمه‎اي. متأسفانه بعضي از مسلمين كه به آنها اشاعره مي‎گويند همين استفاده را از اين آيه كرده و گفته‎اند هيچ مانعي ندارد كه پيغمبر خدا برود به جهنم و ابو جهل برود به بهشت چون خدا گفته همه چيز به مشيت الهي است!
ولي اين يك نوع پياده كردن غلط است. آيه فقط مي‎گويد همه چيز به مشيت الهي است اما كيفيت جريان مشيت را بيان نكرده و نگفته است كه مشيت الهي كه سعادت و شقاوت و عزت و ذلت به مشيت اوست، چگونه كار مي‎كند. پس اين آيه را چند گونه مي‎توان پياده كرد. ولي وقتي ما به آيات ديگر قرآن مراجعه مي‎كنيم، آنها آيات مادر مي‎شوند و اين آيه را تفسير مي‎كنند. مثلاً اين آيه در كمال صراحت مي‎گويد: ذلِكَ بِاَنَّ اللهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً اَنْعَمَها عَلي قَوْمٍ حَتّي يُغَبِروا ما بِاَنْفُسِهِمْ» انفال/53 يا آية ديگر كه از يك نظر اعمّ است مي‎گويد: «اِنَّ اللهَ لا يُغَِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّي يُغَيِّروا ما بِاَنْفُسِهِمْ» رعد/11 اين دو آه هركدام چيزي دارد كه ديگري ندارد. آية دوم مي‎گويد: خدا آنچه را كه بر قومي هست از آنها نمي‎گيرد مگر آنچه را كه در ايشان هست، خودشان از خودشان بگيرند. اين آيه اعمّ است؛ يعني خداوند نعمتي را كه قومي دارند از آنها نمي‎گيرد و تبديل به نقمت نمي‎كند مگر خودشان را عوض كرده باشند، نقمتي را هم كه قومي دارند از آنها نمي‎گيرد باز مگر خودشان را عوض كرده باشند. ولي آية اول فقط در مورد نعمتهاست و به نقمتها كا ندارد اما با يك نكتة اضافي و آن اينكه مي‎فرمايد: «ذلِكَ بِاَنَّ اللهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً» اين بدان موجب است كه خدا چنين نبوده است. (قرآن مي‎گويد: «ما كانِ اللهُ» خدا چنين نبوده است؛ يعني خدايي خدا ايجاب نمي‎كند.) بر ضد خدايي خداست كه نعمتي را گتره از قومي سلب كند. اينكه مشيت خداوند گتره و كمال ذات و خدايي اوست. پس اين آيات، آيات مادرند نسبت به آن آيه. ايه‎هايي كه راجع به مشيت است همين قدر مي‎گويد كه همه چيز به مشيت خداست. اين آيه مي‎گويد ولي مشيت خدا اينچنين در عالم جريان دارد، اينچنين قانوني دارد. پس در قرآن اين مطلب يك اصل اساسي بسيار متيني است و در آيات زيادي تكرار شده است كه اگر شك نعمت مرا بجاي آوريد يعني اگر از نعمت من درست استفاده كنيد آن را ابقا مي‎كنم و اگر با نعمت من بزي كنيد، كفران نعمت كنيد، ن را از شما سلب مي‎كنم.

---

مجموعه آثار شهيد مطهري ج4 - امامت
شهيد مطهري